TRADURRE DANTE EN OCCITAN
(version PDF)
Vesi circular de
causas estranhas ò presomptuosas à prepaus de reviradas de l’òbra de Dante.
Sovent es dich que la revirada seguisse estrechament lo tèxte, ma es aisat de
mostrar que non, d’àutrei còups es dich que se respècta la metrica, mai es pas
verai, que sovent leis autors d’aquélei traduccion fan sobretot vèire que non
conéisson ren de l’endecasillabe.
Luènh de ieu l’intencion
de blaimar cu que siegue, tant tradurre Dante en occitan coma dins una autra
lenga es un pretzfach de l’autre monde! Mai m’a semblat que sarié ben de donar
quàuqueis indicacions, en partent de mon experiéncia personala d’italianista,
d’occitanista e de poeta.
Per començar,
parlarai de mon Grand Viatge[1],
qu’es un poema inspirat de la Divina Commedia, pas una
traduccion. En veritat, es coma una seguida, dins la quala imagini de me
retrobar dins la seuva escura, onte Dante en persona vèn à mon secors.
Lo Grand
Viatge comprèn pasmens quàuquei vèrs dau Florentin que son directament
traduchs de l’italian au provençau, aquélei de l’inscripcion de la pòrta de l’Infèrn.
Illustracion de Gustave Doré.
| Tèxte de Dante: 1. «Per me si va ne la città dolente, 2. per me si va ne l’etterno dolore, 3. per me si va tra la perduta gente. 4. Giustizia mosse il mio alto fattore: 5. fecemi la divina potestate, 6. la somma sapienza e ‘l primo amore. 7. Dinanzi a me non fuor cose create 8. se non etterne, e io etterno duro. 9. lasciate ogne speranza, o voi ch’ intrate.» | Tèxte mieu: 1. «Per ieu se va dins lo sojorn dolent, 2. per ieu se va dins l’etèrna dolença, 3. per ieu se va vèrs la perduda gent. 4. Just drech moguèt cu vouguèt ma naissença, 5. me faguèt lo poder qu’es eilamont, 6. l’amor promier, la sobrana sapiença. 7. Denant de ieu, non foguèt creacion 8. se non etèrna, e ieu etèrna duri: 9. vàutrei qu’entratz, laissatz tota illusion.» |
Ai tengut à conservar l’endecasillabe
e la tèrça rima, coma tot au lòng dau Grand Viatge. Aquò
constrenhe necessariament à de cambiaments dins lo tèxte, en temptant per s’alunhar
lo plus pauc possible dau sens originau.
Per lo promier
vèrs, i a ja una dificultat: segur que se pòu revirar facilament «Per ieu se va
dins la ciutat dolenta», mai s’en italian dolente rima amé gente,
en occitan non fonciona. Causissi doncas d’escriure sojorn, que mena à l’adjectiu
dolent, que rima amé gent.
Au segond vèrs, meme problema: se
pòu revirar «Per ieu se va dins l’etèrna dolor», ma aquò mete un [u] en
rima, qu’après non correspònde amé lo [ur] de factor e amor.
Passi doncas à dolença, que farai rimar après amé naissença e sapiença.
Au vèrs tresen, pas de dificultat
màger, en defòra de la preposicion tra, que manifestament non pòdi
tradurre per demièg, que lo vèrs sarié faus.
Au quatren vèrs, me siéu alunhat dau
tèxte d’origina. Pensi d’aver conservat lo sens sensa tròup li faire d’escòrns!
Parier per lo cinquen. Segur que eilamont
es pas divina...
Per lo vèrs seisen, l’inversion
entre lei dos permete de conservar lei mots en reglant lo problema de la rima
evocat per lo segond vèrs.
Lei vèrs sèt e uèch perméton una
traduccion esquasi moto per mot. Mai se pausa lo problema de la rima, que l’italian
fa rimar lo participi passat create mé la segonda persona dau plurau dau
present indicatiu entrate, çò qu’es impossible en occitan. En metent creacion,
consèrvi à la rima un mot de la mema familha, ma au darrier vèrs siéu
constrench de faire una modificacion: escambi lei doás partidas dau vèrs, çò
que me permete de plaçar à la rima un mot que pòsque rimar amé creacion.
Aquí es verai qu’altèri un pauc lo sens en causissent illusion en plaça
de esperança, mai ai pas trobat mièlhs.
Me fau pas d’illusion
(es pròpi lo cas de lo dire!): fa longtemps qu’ai perdut tota esperança de
tradurre Dante fidelament!
Pasmens, coma
non vòli renonciar, m’impausi un exercici: tradurre lo començament dau cant I
de l’Infèrn:
1. «Nel mezzo
del cammin di nostra vita
2. mi ritrovai
per una selva oscura,
3. ché la
diritta via era smarrita.
4. Ahi quanto a
dir qual era è cosa dura
5. esta selva
selvaggia e aspra e forte
6. che nel pensier
rinova la paura!
7. Tant’ è amara
che poco è più morte;
8. ma per
trattar del ben ch’i’ vi trovai,
9. dirò de l’altre
cose ch’i’ v’ho scorte.
10. Io non so
ben ridir com’ i’ v’intrai,
11. tant’ era
pien di sonno in su quel punto
12. che la verace
via abbandonai.»
Illustracion de Gustave Doré.
Aquí, me senti bessai un pauc avantatjat,
perqué me disi qu’après tot, lo tèxte de Dante es en granda partida la
reescriptura d’un tèxte occitan, coma ja l’expliquèri en detalh dins mon
article «Jaufré-Cerverí-Dante: nuit et égarement»[2]. E mai
se, lo sabi ja, aurai de mau à repectar l’accentuacion dei vèrs, qu’ai agut
l’oportunitat de mostrar dins un autre article[3] coma
Dante a emplegat la diversitat ritmica deis endecasillabes (4-7-10, 4-8-10,
6-10) per tradurre lo ritme de l’accion e deis emocions.
Lu promiers dos vèrs pàuson pas de
problema, que se pòdon tradurre mot per mot:
me retrobèri en una seuva escura»
Au tresen vèrs comènçon lei dificultats.
Per començar, l’occitan a ben l’equivalent dau vèrbe smarrire, mai es un
vèrbe dau promier grope, esmarrar, que doncas non convèn à causa de la rima. La
forma se marrir existisse, mai non ai trobat un biais satisfasent
de l’emplegar. Ò alora fau cercar un mot en -ada en plaça de vida. Ma
non sembla una bòna idèia cambiar lo vèrs 1, vist qu’avèm la possibilitat de lo
conservar esquasi identic à l’originau.
Me son vengudas quatre possibilitats:
«qu’èra plus drecha la via seguida.»
«que de drechura la rota èra eissida.»
«que drecha via èra plus ges seguida.»
«que s’èra fach de drecha via eissida.»
Fau combinar la musicalitat, la poeticitat
dau provençau, tot en temptant de conservar lo percentatge mai elevat de sens e
de demorar lo mai pròche possible dau tèxte dantesc, gramaticalament coma
poeticament. Per aquò me sembla que convendrà de mai la quatrena possibilitat.
Lo vèrs 4 non pausa problema, vist que podèm
conservar mot per mot lo tèxte de Dante:
«Ai, quant dire qual èra es causa dura»
La soleta causa cambiada es lo genre de qual,
que naturalament s’acòrda mé çò que sarà dich per lo vèrs 5.
Dins la seguida, nos trobam confrontats à
una dificultat. Dante a fach rimar forte, morte e scorte.
Mai nautres avèm fòrta per forte, mòrt per morte, e
pas d’equivalent per scorte. Nos fau doncas modificar lei mots à la
rima. Aquí me disi que se posquèssi conservar quauqua ren de la rima d’origina,
sarié ben. Lo mot mòrt es indispensable. Una possibilitat es de trobar
de rimas en -òrt.
Au vèrs 5, lo solet biais es alora de
passar au masculin. M’aurié ben agradat de dire seuva, tant pròche de
l’italian selva, mai la rima fòrt me constrénhe à passar à bòsc.
E coma aquò fonciona:
«aqueu bòsc tant sauvatge, aspre e mai fòrt»
Lo vèrs 6 demanda una adaptacion. L’idea es
que, ren que de tornar pensar à çò que viuguèt, lo narrator n’en sente encara
una paur pariera à-n-aquela que provèt sus lo moment. Ma non se pòu conservar paur
à la rima. Lo vèrbe tafurar a pron de fòrça per exprimir l’idèia. Se
podrié dire:
«qu’à li pensar encara me tafura!»
Per lei vèrs 7 e 8, podèm conservar la meme
estructura que çò qu’escriuguèt Dante. Gaire mai es ben apropriat per
tradurre poco più:
ma per tractar dau ben que li trobèri,»
Au vèrs 9, son de figas d’un autre panier!
Coma ai dich mai aut, es impossible d’aver un equivalent de scorte. E
coma avèm causit de rimas en -òrt (fòrt, mòrt), faudrà trobar
quauqua ren que correspoande.
Dante a adoptat un biais pusleu neutre: altre
cose. Coma aquéstei altre cose s’opàuon au ben, podèm eventualament
trobar una formula que remande au mau. Tòrt e estòrt, que rímon
amé fòrt e mòrt, remàndon en mirau à la diritta via dau
vèrs 2, çò que m’agrada. Arribi ensinda à:
«dirai per començar l’òrre e l’estòrt»
Lei puristas me diran qu’ai apondut lo mot òrre,
mai cu a ja legit l’Infèrn podrà dire que lo mot es de circonstància!
Per lei vèrs 10 e 12, aurèm una facilitat
per lei rimas, que son de vèrbes conjugats. Podrèm faire parier. Au vèrs 10, se
podrié imaginar de laissar lo present indicatiu sabi, mai à l’aurelha
non convèn non sabi ben. E redire a un pen de tròup, tornar
dire n’aurié encara de mai. Vaquí perqué nòti contar. Podèm doncas tradurre:
«Non saupriéu ben contar coma i entrèri,»
Lo vèrs 11 pòu menar à una traduccion
literala aisada:
«tant èri plen de sòm à-n-aqueu ponch»
La soleta restriccion es la rima, que dins
l’ipotèsi d’una traduccion de la seguida faudrà trobar una correspondéncia ai
vèrs 13 e 15. Aquò sembla aisat per lo vèrs 13 (giunto/jonch),
sembla mai complicat per lo vèrs 15, onte compungere non a un equivalent
dirècte en occitan. Franc d’emplegar lo vièlh componch (compong
dins Raynouard, dins lo sens de “atristat”).
Lo vèrs 12 pòu menar parierament à una
traduccion literala aisada:
«que lo camin verai abandonèri.»
À la lutz de tot aquò, vaquí doncas un
exemple de çò que pòu donar una traduccion dau tèxte de Dante:
me retrobèri en una seuva escura,
que s’èra fach de drecha via eissida.
Ai, quant dire qual èra es causa dura
aqueu bòsc tant sauvatge, aspre e mai fòrt
qu’à li pensar encara me tafura!
Tant es amara qu’es gaire mai mòrt;
ma per tractar dau ben que li trobèri,
dirai per començar l’òrre e l’estòrt
Non saupriéu ben contar coma i entrèri,
tant èri plen de sòm à-n-aqueu ponch
que lo camin verai abandonèri.»
Un començament que me sembla globalament
satisfasent. Ara, faire la seguida dins lo meme biais sarié segurament
interessant, mai sarié un pretzfach que prendrié d’ans e d’ans... Fau n’aver lo
temps e lo coratge!
Reinat TOSCANO, lo 18 d’abriu de 2022.
[1] Auba Novèla, 1996-2017. http://toscanoreinat.chez-alice.fr/VIATGE.html
[2] Bulletin de du Centre
de Romanistique n° 7, Faculté des
Lettres et Sciences Humaines de Nice, 1994, parierament disponible aquí : http://toscanoreinat.chez-alice.fr/jaufrecerveridante.html.