Aqueu dimenge, dins lo polit vilatge dau Vau, pròche de Brinhòlas, èra jorn de vuèja-granier. De matin, en tornant dau pan, i passèri, coma fasiéu à cada còup. Non per crompar que que siguèsse, mai just per curiositat. De tot biais, èra sus mon camin, vist que deviéu passar per lo centre. Aviéu que d’alentir un pauc mon pas e de laissar córrer meis uèlhs sobre tótei lei ravans expauats. De segur, siéu coma tótei, e ai totjorn agut dins un canton de ma tèsta l’espèr de destoscar l’objècte rare, lo bòn afaire dau siècle qu’es passat sota lo nas de tótei leis autres, tot en sachent qu’aquò acapita esquasi jamai. Mai que sarié l’èstre uman se non posquèsse pantaiar un pauc?

Aqueu jorn, pasmens, quora arribèri en aut de la Plaça Gambetta, mon regard fuguèt atrach per un pichòt tableu que pagava pas de mina. Un retrach, qu’aurà fach 15 centimètres per 20 centimètres, pas de mai, e qu’èra tant poussós e patinat que s’en vesié esquasi ren. Se devinava solament qu’èra un retrach feminin que, misteriosament, leis uèlhs, au contrari dau rèsta, semblàvon desgatjats coma au promier jorn, sensa degalh dau temps. E au mai regardavi lo tableu, au mai aviéu una impression estranha: que siguèsson tot beu just aquéleis uèlhs à m’espinchar, à me seguir, e non l’invèrse. Èri pivelat, sensa me poder explicar perqué.

Quauqua ren me botèt doncas à crompar lo tableu. Coma lo proprietari s’en volié vertadierament desbarrassar, fuguèt ben content dei 5 euros que li balhèri. Lo sieu sorrire mostrava ben que n’esperava pas tant!

Arribat au mieu, deliberèri de vèire immediatament çò que i avié sota aquela crosta de vielhum. Pausèri lo pan e lo jornau e m’i botèri sensa perdre una minuta. Aviéu au còr lo bati-bati d’un enfant que non vèi l’ora de durbir sei presents de Nové.

Plan plan, m’una estraça umida, fretèri emé delicadessa per faire partir tot çò qu’escondié la pintura. Pauc à cha pauc, veguèri se dessenhar la cara d’una filha, d’una beutat que n’aviéu jamai vista de pariera, m’un sorrire que valié tótei lei soleus de l’univèrs. D’aquò n’i avié ja pron per me regaudir.

Pasmens, non èri à la fin de mei sospresas. En bas, dins lo canton, i avié un nom. Mai non lo posquèri deschifrar. Regardèri sus lo darrier, en cèrca d’un indici eventuau, e veguèri aparéisser una data, que se legissié clarament: 1750. Me diguèri que, per lo prètz, dins lo fons, aviéu fach un bòn afaire. Lo tableu èra polit e ara, coneissent sa data, l’auriéu meme poscut vendre en linha e n’en tirar una bèla soma.

Finalament, decidèri de lo conservar, au contrari de tota pensada logica. L’endeman, finissèri de lo netejar, pièi crompèri tot lo necessari per confeccionar un quadre e veguèri de li trobar una plaça ben en vista dins mon ostau. Plantèri un claveu sus una paret dau corredor e i fixèri mon retrach. Ansin plaçat, lo podiéu vèire sovent dins la jornada e, à cada còup que passavi davant, aqueu vis de joventa m’emplissié d’un gaug mesclat d’un sentiment qu’aviéu de mau à definir, un gaug que creissé à cada còup.

Pasmens, au fieu dei jorns, li passar davant non bastèt plus. Me sosprenguèri à prendre una cadiera e à m’assetar per contemplar lo tableu. De minutas per començar, pièi d’oras e d’oras. Pièi mi metèri à li parlar. E encara à me revelhar en plena nuèch, un còup, dos còups, dètz còups, destimborlat que non pòdes imaginar. Fins tant qu’una nuèch estirassèri mon matalàs fins dins lo corredor e decidèri que d’ara en avant, sarié estat aquí lo luèc ideau per me jaire.

Pas de dobte: èri amorós de la filha dau retrach. Me semblava viva. E ara, quora li parlavi, me semblava de l’ausir respondre, d’ausir sa votz coma se siguèsse viva davant ieu. M’en podiéu plus destacar, emai se sabiéu qu’èra ren qu’un simple imatge, l’imatge d’una persona mòrta despièi longtemps e que, doncas, non aurié jamai compartit mei sentiments. Ma èri coma Ugolin davant Manon, e continuèri parier à l’aimar ambé obstinacion, conscient que non deviéu mai sensa poder ren faire per luchar. En soma, m’enfonsavi dins una mena de folié dins la quala me sentiéu ben coma jamai avant.

Fins à-n-aquela nuèch que tot cabussèt.

Un còup de mai, me revelhèri en plena nuèch, metèri lo lume e m’assetèri sus lo lièch per contemplar aquela cara qu’auriéu poscut vèire m’ai uèlhs barrats tant s’èra gravada dins mon còr. Pièi, d’un bond, m’aucèri à vèire lo tableu de mai pròche. Regardèri un moment la filha ben drech dins leis uèlhs e li depausèri un gròs poton enamorat sus lei labras. Aquí, sensa comprendre çò que se debanava, me retrobèri subran dins una mena de corredor que sentié l’estrech e l’umide, versemblablament un sosterranh, d’après çò que m’indiquèron mei mans que temptàvon d’identificar lo luèc.

I avancèri à chaspons dins l’escur, en me corbant per evitar de picar de la tèsta còntra lo plafond qu’èra pusleu bas. Faguèri quàuquei pas e tenent lei mans còntra lei parets per me guidar, mai foguèri blocat après quàuquei pas. Alora, m’en tornèri dins l’autre sens e après quàuquei pas arribèri à una vièlha pòrta que me menèt dins una cròta. Aquí, pres d’un espavent que me bolegava lo còrs e l’èime, m’entornèri quand-e-quand dins lo sosterranh e barrèri la pòrta. Dins l’instant, me retrobèri au mieu, plantat davant lo tableu coma just avant de lo potonar.

Que m’arribava? Pensavi pas d’aver perdut la tèsta. Una chauchavièlha? Durmiéu encara e cresiéu d’aver vist tot aquò? Fuguèt ma promiera idèia. Enfin, assagèri de m’en convéncer, qu’èra à l’encòup mai simple e mai rassegurant. Pasmens, mei mans banhadas e empoussadas me disién qu’èri vertadierament anat dins aqueu sosterranh e dins aquela cròta. Me tornèri jaire, en me disent qu’au matin i auriéu vist mai clar.

Coma ben se comprendrà, non posquèri tornar trobar lo sòm, tant tot aquò me tafurava, e passèri lo rèsta de la nuèch à virar e revirar tota aquela istòria dins ma tèsta, passant per de torments que fins aquí aviéu jamai imaginat que posquèsson solament existir. Mai quina idèia aviéu augut d’anar crompar aqueu tableu maudich?

Au matin vengut, mi diguèri qu’aviéu segurament pantaiat. Non que lo cresèssi vertadierament, mai temptavi de me convéncer que valié mai que siguèsse coma aquò. Una causa pariera podié pas èstre possibla! Per m’en assegurar, me placèri davant lo tableu e, coma dins mon sovenir, peguèri lei labras sus lei labras dau retrach, dins un poton clafit d’amor tant coma d’espavent. Me disiéu que ren podié acapitar. Mai m’enganavi: dins la segonda, me vaquí tornar-mai dins lo sosterranh, pièi dins la cròta. Aquò me faguèt chifrar e trobèri mai segur per lo moment de m’en tornar au mieu en me disent que valié mai faire lo ponch calmament e esperar la nuèch seguenta per verificar e bessai anar mai luènh.

La nuèch d’après, doncas, prenguèri lo necessari per me faire lume dins lo sosterranh e dins la cròta. Un poton me tornèt portar sensa manca au meme endrech que lei dos còups precedents. Mai contrariament à çò qu’aviéu fach fins aquí, traversèri la cròta per anar explorar l’ostau. En fasent mèfi de non faire de bruch, entrèri dins una promiera pèça, onte tot me confirmèt qu’èri plus au present mai vertadierament tornat mai de dos siècles en darrier, tot beu just à l’epòca que lo tableu indicava.

Dins la pèça principala èron à durmir doás personas, que non posquèri identificar, vist que me falié evitar de mandar tròup de lume. Urosament per ieu, non s’avisèron de mon passatge. De l’autre caire, una pòrta me menèt vèrs una cambra. Durbèri ambé mila precaucions e, en dirigent ma lampa coma falié per esclairar discretament lo lièch, i destrièri una filha que, maugrat la mièja obscuritat, reconeissèri facilament qu’èra aquela dau retrach. Restèri aquí à l’espinchar en silenci, à l’encòup palaficat davant çò que m’arribava e pres d’una enveja acarnassida de la prendre dins mei braç e de la potonejar. Mai n’en faguèri ren, petrificat coma èri e, dins lo fons, conscient qu’aquò non podié rasonablament èstre vertadier.

Demorèri ansinda una brava part de la nuèch, en pregant tótei lei dieus e lei sants de la creacion que degun s’avisèsse de ma preséncia. Que me sarié arribat se quauqu’un m’aguèsse descubèrt? Pièi, denant que venguèsse l’auba, m’en tornèri partir coma aviéu ja fach dos còups.

Per astre, tot anèt ben e, dins un batre d’uèlh, me retrobèri en cò mieu, la tèsta e lo còr plens d’una emocion mesclada d’esglai. Èri evidentament tras que content de viure çò que viviéu, mai à l’encòup pres d’una paur de l’autre monde per la mema rason. Èra ben verai tot aquò? Valié la pena de bravejar lo perilh? Per moments, me trobavi un pauc inconscient, espaventat per çò qu’aviéu ja vist tant coma per çò qu’imaginavi, mai quauqua ren me botava à perseverar.

L’endeman, i tornèri mai. Aviéu pres la precaucion de me trobar de vèstits adaptats à l’epòca, en me disent qu’ansinda, se quauqu’un m’aguèsse sosprés, auriéu totjorn poscut trobar una excusa mai plausibla qu’aquela dau viatge dins lo temps... Per la mema rason, m’equipèri tambèn d’una candèla en plaça de ma lampa electrica. À cada còup, restèri d’oras e d’oras en extasi davant aquela filha que m’avié raubat lo còr sensa que se coneissessiam, just perqué aviéu rescontrat son regard emmascant pintat sus una tela.

Lei nuèchs seguentas, faguèri parier. Devi dire que, à cada còup, aviéu totjorn lo bati-bati, la paur que non foncionèsse. Paur de me faire sosprendre, segur, ma sobretot au moment de passar la pòrta dau sosterranh per lo retorn. Un espavent que creissié à flor e à mesura, en pensant à çò qu’arriba au protagonista dau Passa-muralhas, qu’un jorn rèsta blocat e empresonat dins un barri que volié traversar. Mai, dins lo fons, restar blocat dins l’espaci-temps en companhié d’aquela qu’aimavi non èra una perspectiva tant marrida... Aquò me donava l’enavant necessari per desfidar la nuèch misteriosa.

Una nuèch, decidèri de li portar de flors. Non per li donar, que non sabiéu coma l’abordar, coma li dire d’onte ni coma èri vengut, mai just per lei pausar sus la tauleta que li servié de cabeçal. Coma aquò, leis aurié trobadas en se revelhant e aurié comprés qu’avié un admirator secret.

L’endeman, i anèri encara mé de flors. Mai au moment que lei pausèri, una man se venguèt metre sus la mieuna. En d’àutrei circonstàncias, auriéu cridat de l’espavent, mai aquí me sachèri retenir. D’un caire perqué, s’aguèssi cridat, sarié estat ma fin, d’una autre caire perqué sabiéu pron qu’aquesta man non podié èstre d’una autra persona que d’aquela filha que tant aimavi.

Passat lo temps de la sospresa, li vouguèri parlar, lèst à li explicar çò qu’èra explicable, mai lei mots non me venguèron. De tot biais, denant qu’aguèssi lo temps de reagir, me metèt un det sus lei labras, pièi i metèt sei labras e comencèt à me potonejar amorosament. Mai refudèt d’anar mai luènh e, quora ma man vouguèt anar sota lei lençòus, me menacèt de cridar per sonar sei parents que durmién à costat. M’acontentèri volontiers de la situacion: èra un promier pas tras qu’encoratjant sus lo camin d’un amor partatjat.

M’expliquèt qu’avié ja remarcat despièi longtemps mei vengudas nuechencas. Mai fins aquí avié fach mina de ren. Paur de ieu, que non coneissié? Non, perqué un pantais li avié assegurat que non li voliéu de mau. Cada nuèch, doncas, m’esperava e aquò la divertissié de me vèire tant amorós e tant embarrassat. Lei flors l’avién esmoguda e l’avién finalament decidida à establir lo contacte. E pièi, falié ben que quauqu’un faguèsse lo promier pas!

Me pausèt de questions. Fòrça questions. Volié saupre cu èri e d’onte la coneissiéu per la venir trobar ansinda d’escondilhons. Li deguèri mentir, que non li podiéu parlar dau tableu ni dau sosterranh ni li dire qu’aviéu traversat lo temps. Inventèri doncas una istòria en li explicant que l’aviéu vista per carriera quora anava au mercat. Coma insistèt per saupre d’onte passavi per la venir retrobar cada nuèch, finissèri per li dire qu’aviéu trobat un passatge secret. Lo sorrire divertit que jonhèri à mei paraulas faguèt que prenguèt aquò per una galejada e n’en resteriam aquí sobre d’aqueu subjècte. Dau rèsta, perqué parlar? Ara qu’avié comprés que l’aimavi e qu’èra clar qu’ela s’èra enamorada de ieu parierament, aviam d’àutrei preocupacions mai interessantas...

Una nuèch après l’autra, nòstra relacion se faguèt mai intima. Fins tant que me donèt aquela flor de puretat qu’avié conservat fins à trobar lo grand amor. E pensava ben de l’aver trobat. E ieu tambèn, d’aquò s’en podié pas dobtar.

Sus lo tableu, la filha dau retrach portava una colana m’una medalha en forma de còr. Coma veguèri que dins la realitat non portava ren de parier, n’en trobèri una e n’i en faguèri present. Aquò li agradèt fòrça e me faguèt promessa de la portar totjorn.

Lei causas durèron coma aquò per esquasi tres mes. Cada jorn esperavi impacient que se faguèsse nuèch per anar retrobar l’estèla de ma vida. E cada nuèch nòstre amor creissié, fins tant que n’èri arribat à pensar qu’auriam poscut viure ensèms per totjorn. La question èra: dins quina epòca?

E pièi, una nuèch, tot se degalhèt e mon beu pantais estranh se prefondèt. Per una rason que non sabi, sa maire se revelhèt e ausissèt lo gaire de bruch que fasiam dins la cambra. Sonèt son òme, que nos sosprenguèt au lièch, ieu e ma bèla.

La filha se refugièt en plorant leu dins lei braç de sa maire, dau temps que ieu la menavi pas larga, fàcia à la forca que lo paire tenié e manejava per temptar de me traucar la pèu. Per astre, non sabi coma faguèri, mai capitèri de m’esbinhar e de partir vèrs la cròta, onte posquèri disparéisser coma à l’acostumada sensa me faire agantar.

Èri tirat d’empacha. Mai ela? L’imaginavi en grand perilh. Me falié absoludament trobar un mejan d’intervenir denant que siguèsse tròup tard. Aquò me faguèt chifrar pendent lei jorns d’après. Fin finala, amorós coma èri, deliberèri de tornar à son ostau e de demandar sa man à son paire. Èra la solucion melhora. De segur, èri ben conscient qu’aquò volié segurament dire qu’auriéu degut demorar dins lo sieu temps. Per totjorn. Mai, après tot, ieu l’aimavi e ela m’aimava... E non aviéu d’estaca dins ma vida modèrna. Alora, perqué esitar?

Trobèri doncas d’àutrei vèstits d’epòca, mai beus qu’aquélei qu’aviéu portat fins aquí, e èri lèst à faire lo viatge un darrier còup. Lo problema fuguèt que, quora m’avesinèri au tableu per i depausar lo poton abituau, m’avisèri que la cara de ma bèla s’èra escafada. Temptèri ben de faire un poton onte èron estadas lei labras, mai ren se debanèt: bolegavi pas d’un det, èri totjorn tancat dins mon epòca, dins mon corredor, ben luènh d’aquela que voliéu anar retrobar.

Tótei mei temptativas per tornar passar lo temps e l’espaci per cambiar definitivament de monde e de vida demorèron vanas. Ren i fasié: mei potons èron desesperadament sensa efècte, la cara de mon aimada avié dispareissut dau tableu e non vesiéu coma aurié poscut tornar sus la tela.

Lei jorns passèron, pièi lei setmanas. Me deguèri resignar à la trista fin d’aquesta istòria misteriosa. Qu’aguèssi just pantaiat? Èri esquasi lèst à finir per lo crèire. Mai mon amor èra tant grand que non restèri longtemps sensa ren faire. Me falié absoludament trobar un biais d’anar retrobar aquela filha que m’avié pres lo còr e l’èime.

L’ostau de la pichona, n’èri segur, èra au Vau. Me l’avié confermat dins nòstrei conversacions, que, discretament, aviéu virat coma se deu quàuquei questions per m’assegurar dau luèc e dau temps. Mai onte? Au vilatge, leis ostaus vièlhs son nombrós. Me vesiéu mau anar picar à tótei lei pòrtas e demandar de visitar fins à la cròta per i descurbir l’entrada dau sosterranh ò quauque autre indici.

Anèri trobar mon amic Johan ALGOL, grand coneissère d’istòria locala e de manescrichs, e li contèri mon afaire. Eu me diguèt d’una legenda que n’avié ausit parlar, que contava l’istòria d’una filha dau vilatge qu’èra estada emmurada per son paire vèrs la mema epòca. Dins lo sovenir de Johan ALGOL, sa beutat semblava fòrça à la beutat de la filha de mon aventura. Me conselhèt d’anar furgar dins leis archius dau vilatge per i cercar quauqua precision de mai.

Fuguèt un trabalh longàs, que me prenguèt fòrça energia e fòrça temps. Mai metèri la man sobre una letra onte èra contada la legenda que Johan ALGOL m’en avié parlat. Lo tèxte disié qu’una chata polida dau vilatge s’èra messa à aver la visita, cada nuèch, d’un bèl estrangier que de son còr èra pièi rapidament passat à son lièch. Una nuèch, lo paire leis avié sosprés. Dins un promier temps, avié vougut tuar lo galant à còups de forca, mai lo coquin li avié escapat per la cròta e un sosterranh, çò que de tota evidéncia correspondié à çò que m’èra arribat.

Aquò m’emplissèt d’ànsia denant de legir la seguida. E çò que venié après èra terrible. Maucontent de non aver poscut agantar lo galant, lo paire, per punir sa filha que jutjava desonorada, l’avié embarrada dins la cròta, ò mai precisament dins lo sosterranh, dont l’avié estacada. La letra afirmava que, en realitat, avié agut l’intencion de la laissar ansinda solament per un temps, que paguèsse per sa fauta e demandèsse perdon denant de s’anar entanar dins un convent per lo rèsta de sei jorns.

Mai lei causas non s’èron debanadas coma lo paire avié previst: la filha, enamorada coma èra, s’èra laissada morir, desesperada de plus poder vèire son bèl estrangier.

Per estofar l’afaire, lo paire avié pièi dich que sa filha èra partida de l’ostau coma una sauvatja, sensa donar de rason. E l’afaire s’èra demembrat, en defòra d’aquela letra que la maire avié escrich amé sei lagremas, mai sensa jamai la mandar en degun, de paur dei represalhas de son òme que li avié fach prometre de gardar lo silenci per l’onor de la familha. S’èra acontentada de li ficar dins son libre de preguieras, segura que quauqu’un, un jorn, l’aurié legida: èra estat son biais de descargar son ama en esperant qu’aquò li aurié donat lo sauvament.

Aviéu doncas la confirmacion que mon istòria non èra un pantais. La filha avié vertadierament viugut, bèla coma sus lo tableu e dins mon sovenir, e èri segurament ieu lo bèl estrangier que s’en èra enamorada e à cu s’èra ofèrta.

En farfolhant encara dins leis archius, trobèri d’àutreis elements, que leis avién escrichs de gents qu’avién coneissut aquela familha, e posquèri finalament identificar l’ostau en question. Anèri trobar lei proprietaris e li expliquèri çò que s’èra debanat dins son ostau. Solament çò que disié la letra, s’entende, pas çò qu’aviéu viugut ieu, que m’aurién pres per un caluc e aurién sonat la Polícia ò un mètge e m’aurién fach embarrar.

Dins la cròta, pas de pòrta vèrs un sosterranh. Pasmens, fuguèt aisat de trobar dins una paret la traça d’un passatge qu’èra estat tapat despièi longtemps. Lo proprietari, brave òme, acceptèt per curiositat de me laissar vèire çò que i avié darrier lei pèiras. M’ajudèt à donar quàuquei còups de maça dins lo barri que se durbèt e nos donèt accès au sosterranh. Mé çò que troberiam, degueriam leu sonar lei gendarmas.

Perqué just darrier, i avié un esquelèt assetat, ai fèrres coma un galerian. À l’entorn dau còu, portava una colana m’una medalha que reconeissèri leu: èra precisament aquela qu’aviéu ofèrt à mon aimada dau temps passat...

Dins lei jorns d’après, lo Cònse organisèt lei funeralhas d’aquela filha dau vilatge mòrta per amor. La version oficiala, naturalament, fuguèt aquela de la letra de la maire, e mon aventura demorèt secreta. De tot biais, cu m’aurié cresut?

Au moment de m’en tornar au mieu, après l’enterrament, me pensèri de destacar lo tableu e de m’en desbarrassar. De tot biais, quina valor aurié poscut aver, ara que la cara se vesié plus? Mai laissèri lo quadre onte èra, per la soleta rason que, quora m’en aprochèri, m’avisèri que lo retrach i èra mai vesible. Pasmens, non ausèri jamai plus i depausar un poton.